(Aşağıdaki yazı patronlar dünyası.com dan alınmıştır.)
29 Ekim 1923’te Cumhuriyet’in ilan edilmesiyle Türkiye ekonomisinde de yeni dönem başladı. Cumhuriyet’in ilk yıllarında devletle özel sektörün de üretime katkı verdiği bir ekonomik model izlendi.
Türkiye, 1. Dünya Savaşı ve Kurtuluş Savaşı’ndan çıkmasına karşın savunmadan gıdaya, finanstan tekstile, madencilikten çimentoya kadar birçok alanda fabrikalar kurdu. Türkiye’nin ilk uçak fabrikası TOMTAŞ da 1926’da daha Cumhuriyet’in 3’üncü yılında faaliyete geçti.
Küresel ekonomiyi derinden sarsan 1929’daki “Büyük Buhran”, genç Türkiye’yi de etkiledi. Bu dönemde para krizinin yaşanması nedeniyle Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankasının (TCMB) kurulma süreci hızlandı ve kurum 3 Ekim 1931’de faaliyetlerine başladı.
Krizin ilk yıllarında toprak reformu yapılarak tarım ön plana çıksa da ilerleyen zamanda devletin müdahaleleri arttı ve sanayiye doğru yönelim oldu. 1932 ve 1936 yıllarında Birinci ve İkinci 5 Yıllık Sanayileşme Planları hazırlandı. Bu planlamayla demir-çelik, kömür ve makine gibi temel sanayilere öncelik verildi. Üretilen ürünlerin ülkenin dört bir yanına uygun maliyetlerle taşınması için demir yolu yatırımları da ağırlık kazandı. Cumhuriyet dönemi öncesinden devralınan 3 bin 714 kilometrelik demir yolu ağına, 1923-1950 yıllarında 3 bin 780 kilometre daha eklendi.
İŞTE YIL YIL CUMHURİYET’İN İLK 15 YILINDAKİ İCRAATLAR
1923
17 Şubat: İzmir’de Türkiye İktisat Kongresi toplandı.
24 Temmuz: Lozan Antlaşması imzalandı.
1924
18 Ocak: İstanbul’da Milli Türk Ticaret Birliği Kongresi toplandı.
01 Nisan: Ergani Bakır Maden’inin Devlet Tarafından İşletilmesi Hakkında Kanun kabul edildi.
03 Nisan: 1908 Temmuz’undan 1923 Sonuna Kadar Devlet Alacak ve Borçlarını Tasfiye Eden Kanun kabul edildi.
03 Ağustos: Cumhuriyet döneminin ilk madeni paraları tedavüle çıktı.
26 Ağustos: Türkiye İş Bankası kuruldu.
17 Kasım: Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası kuruldu.
1925
19 Ocak: Yol Mükellefiyeti Kanunu kabul edildi.
17 Şubat: Aşar Vergisi’nin Kaldırılmasına İlişkin Kanun kabul edildi.
01 Mart: Tütün Rejisinin Fransızlardan Alınmasına İlişkin Kanun kabul edildi.
05 Nisan: Şeker Fabrikalarının Kurulmasına İlişkin Kanun kabul edildi.
17 Nisan: Ankara-Yahşihan demiryolu hattı işletmeye açıldı.
19 Nisan: Sanayi ve Maadin Bankası Kanunu kabul edildi.
22 Nisan: Ticaret ve Sanayi Odaları Kanunu kabul edildi.
05 Mayıs: Ankara Atatürk Orman Çiftliği’nde ilk çalışmalar başladı.
05 Ağustos: İzmir Liman ve Körfez İşleri İnhisarı TAŞ kuruldu.
26 Aralık: Uluslararası Saat ve Takvim ile İlgili Kanun kabul edildi.
1926
09 Ocak: Piyango Çekilişi ile İlgili Tayyare Cemiyeti’nin Kuruluşuna Dair Kanun kabul edildi.
14 Ocak: Borçlanma Kanunu kabul edildi.
25 Ocak: Şeker, Petrol ve Benzin Tekeli Hakkında Kanun kabul edildi.
22 Mart: İspirto ve Alkollü İçkiler Tekeli Hakkında Kanun kabul edildi.
24 Mart: Petrol Arama ve İşletmesinin Devlet Tarafından İdaresine İlişkin Kanun kabul edildi.
23 Nisan: Samsun-Kavak demiryolu hattı İşletmeye açıldı.
22 Mayıs: Emlak ve Eytam Bankası Kanunu kabul edildi.
01 Temmuz: Kabotaj Kanunu yürürlüğe girdi.
04 Ekim: Borçlar Kanunu yürürlüğe girdi.
04 Ekim: Ticaret Kanunu yürürlüğe girdi.
06 Ekim: Kayseri’de Uçak Fabrikası işletmeye açıldı.
26 Kasım: Alpullu Şeker Fabrikası işletmeye açıldı.
17 Aralık: Uşak Şeker Fabrikası işletmeye açıldı.
25 Aralık: Samsun Limanı’nın İnşasına İlişkin Kanun kabul edildi.
1927
29 Nisan: Yerköy Kayseri demiryolu hattı işletmeye açıldı.
28 Mayıs: Teşvik Sanayi Kanunu kabul edildi
29 Mayıs: Ankara-Kayseri demiryolu hattı işletmeye açıldı.
01 Haziran Devlet Demiryolları ve Limanlar idaresi kuruldu.
25 Haziren: Âli İktisat Meclisi lle İlgili Kanun kabul edildi.
09 Eylül: Samsun-Havza demiryolu hattı işletmeye açıldı.
06 Kasım: Bünyan Dokuma Fabrikası işletmeye açıldı.
21 Kasım: Samsun Amasya demiryolu hattı işletmeye açıldı.
05 Aralık: Cumhuriyet döneminin ilk kâğıt paraları tedavüle çıktı.
1928
16 Ocak: İktisat Vekâlet’inin Kuruluşuna ilişkin Kanun kabul edildi.
02 Şubat: Ankara Çimento Fabrikası işletmeye açıldı.
01 Mart: Âli İktisat Meclisi çalışmaya başladı.
13 Haziran: Paris’te Türkiye Cumhuriyeti’le Duyun-ı Umumiye idaresi hamilleri arasında borçların ödenme biçimi ve süresi hakkında sözleşme imzalandı.
23 Ağustos: Amasya Zile demiryolu hattı işletmeye açıldı.
03 Eylül: Kütahya-Tavşanlı demiryolu hattı işletmeye açıldı.
1929
16 Mayıs: Menkul Kıymetler ve Kambiyo Borsaları Kanunu kabul edildi.
28 Mayıs: Zirai Kredi Kooperatifleri Kanunu kabul edildi.
30 Mayıs: Gümrük Tarife Kanunu kabul edildi.
30 Mayıs: Kibrit ve Çakmak Tekeli Kanunu kabul edildi.
02 Haziran: Yol ve Köprüler Yapımına ilişkin Kanun kabul edildi.
24 Ekim: New York Borsası “Wall Street’te “Kara Cuma” 1929 Dünya İktisadi Krizi patlak verdi.
18 Aralık: Milli İktisat ve Tasarruf Cemiyeti kuruldu.
1930
01 Şubat: Kayseri-Şarkışla demiryolu hattı işletmeye açıldı.
25 Şubat: Türk Parasını Koruma Kanunu yürürlüğe girdi.
22 Nisan: Ankara’da Sanayi Kongresi toplandı.
09 Haziran: Tütün Tekeli Hakkında Kanun kabul edildi.
11 Haziran: Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankası’nın Kuruluşu Hakkında Kanun kabul edildi.
19 Haziran: Ticarette Tağşişin Meni ve İhracatın Murakabesi Hakkında Kanun kabul edildi.
30 Haziran: Kibrit, Çakmak İnhisar İşletmesinin Devrine ve Saire ye Dair Kanun yürürlüğe girdi.
12 Ağustos: Serbest Cumhuriyet Fırkası kuruldu.
30 Ağustos: Ankara-Sivas demiryolu hattı işletmeye açıldı.
1931
14 Ocak: Ankara’da Ziraat Kongresi toplandı.
26 Mart: Ölçüler Kanunu kabul edildi.
21 Nisan: Ankara’da Milli İktisat ve Tasarruf Cemiyeti Kongresi toplandı.
23 Nisan: Doğanşehir-Malatya demiryolu hattı işletmeye açıldı.
22 Temmuz: ithalat Sınırlamaları Sistemine ilişkin Kanun kabul edildi,
03 Ekim: Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankası faaliyete geçti.
30 Kasım: İktisadi Buhran Vergisi Kanunu kabul edildi.
1932
01 Şubat: Ankara’da Birinci Tütün Kongresi toplandı.
23 Nisa: Kütahya Balıkesir demiryolu hattı işletmeye açıldı.
01 Mayıs: Ankara’da Milli Sanayi Sergisi açıldı.
15 Mayıs: İstanbul’da Balkan Tütün Kongresi toplandı.
29 Mayıs: Takas Komisyonu Teşkili Hakkında Kanun kabul edildi.
03 Haziran: Devlet Sanayi Ofisi Kanunu kabul edildi.
07 Haziran: Türkiye Sanayi Kredi Bankası Kanunu kabul edildi.
09 Eylül: Celal Bayar İktisat Vekilliğine atandı.
03 Ekim: Hükümet, İzmir Rıhtım Şirketi’ni satın aldı.
16 Aralık: Samsun Sivas demiryolu hattı işletmeye açıldı
1933
12 Ocak: Dahili İstikraz Kanunu kabul edildi.
01 Nisan: Afyon-Antalya Demiryolu Hattının İnşasına İlişkin Kanun kabul edildi.
15 Nisan: Samsun Çarşamba demiryolu hattı hükümetçe satın alındı.
22 Nisan: Paris’te Türkiye Cumhuriyeti ile Duyun-i Umumiye İdaresi Hamilleri Arasında Borçların Tespiti ve Ödenme Biçimi Hakkında Anlaşma imzalandı.
27 Nisan: Adana-Fevzi Paşa demiryolu hattı hükümetçe satın alınarak işletilmeye başlandı.
30 Mayıs: Mevduatı Koruma Kanunu kabul edildi.
03 Haziran: Sümerbank’ın Kurulmasına ilişkin Kanun kabul edildi.
08 Haziran: Halk Bankası Kanunu kabul edildi.
08 Haziran: Ödünç Para Verme Kanunu kabul edildi.
11 Temmuz 1933: Sümerbank faaliyete geçti.
01 Eylül: Denizyollarında devletçe işletme tekeli başladı.
20 Eylül: Ulukışla Kayseri demiryolu hattı işletmeye açıldı.
01 Aralık: Birinci Beş Yıllık Sanayi Planını içeren raporlar başvekâlete sunuldu.
05 Aralık: Eskişehir Şeker Fabrikası işletmeye açıldı.
1934
21 Ocak: Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği ile Kredi Anlaşması imzalandı.
22 Mart: Kazanç Vergisi Kanunu’nun kabul edildi.
15 Nisan: Ankara’da ikinci Tütün Kongresi toplandı.
20 Nisan: Ankara, Konya, Eskişehir ve Sivas illerinde buğday silolarının inşasına başlandı.
03 Mayıs: Kayseri Uçak Fabrikası’nda yapılan ilk 6 adet avcı uçağı Kayseri’den Ankara’ya geldi.
01 Haziran: Ortaköy-Bol kuş demiryolu hattı işletmeye açıldı.
02 Haziran: Arttırma, Eksiltme ve İhale Kanunu kabul edildi.
16 Temmuz: İlk Süt Tozu Fabrikası Bursa’da işletmeye açıldı.
18 Haziran: Liman İşlerinin Hükümetçe İdaresine llişkin Kanun kabul edildi.
30 Haziran: Demiryolu Elâzığ’a ulaştı.
10 Ağustos: Fırat-Yol çatı demiryolu hattı işletmeye açıldı.
10 Ağustos: Yolçati-Elâzığ demiryolu hattı işletmeye açıldı.
13 Ağustos: Bakırköy Bez Fabrikası yenilenerek işletmeye açıldı.
15 Ağustos: Zonguldak’ta Kömür Yıkama Fabrikası işletmeye açıldı.
27 Ağustos: Afyon Antalya demiryolu hattının temel atıldı.
30 Eylül: Keçiborlu’da Kükürt Fabrikası işletmeye açıldı.
30 Eylül: Isparta’da Gülyağı Fabrikası işletmeye açıldı.
19 Ekim: Turhal Fabrikası işletmeye açıldı.
1935
01 Ocak: İstanbul Liman Şirketi hükümetçe satın alındı.
01 Mayıs: Aydın demiryolu hattı hükümetçe satın alındı.
21 Mayıs: Ankara’da Tecim ve Endüstri Odaları Kurultayı toplandı.
14 Haziran: Maden Tetkik ve Arama Enstitüsü’nün ve Elektrik İşleri Etüt İdaresi’nin Kurulmasına ilişkin Kanunlar kabul edildi.
14 Haziran: Etibank’ın Kurulmasına İlişkin Kanun kabul edildi.
06 Temmuz: Türkiye Şeker Fabrikaları Anonim Şirketi kuruldu.
05 Ağustos: Fevzi Paşa-Ergani demiryolu hattı işletmeye açıldı.
15 Eylül: Ergani-Osmaniye demiryolu hattı işletmeye açıldı.
16 Eylül: Kayseri Bez Fabrikası işletmeye açıldı.
01 Ekim: Çankırı Atkaracalar demiryolu hattı işletmeye açıldı.
10 Ekim: Ankara’da Fındık Kongresi toplandı
21 Ekim: Tarım Satış Kooperatifleri ve Birlikleri Hakkında Kanun kabul edildi.
21 Ekim: Çiftçiler Hakkında Tarım Kredi Kooperatiflerine Dair Kanun kabul edildi.
23 Ekim: Etibank faaliyete geçti.
12 Kasım: Irmak-Filyos demiryolu hattı işletmeye açıldı.
22 Kasım: Fevzi Paşa-Diyarbakır demiryolu hattı işletmeye açıldı.
29 Kasım: Paşabahçe Şişe ve Cam Fabrikası işletmeye açıldı.
10 Aralık: Zonguldak’ta Türk Antrasit Fabrikası işletmeye açıldı.
19 Aralık: Sivas Eskiköy demiryolu battı işletmeye açıldı.
1936
20 Ocak: Ankara’da Endüstri Kongresi toplandı ve ikinci Beş Yıllık Sanayi Planı’nın ilkeleri kabul edildi.
18 Nisan: İzmit Kâğıt Fabrikasında ilk kâğıt üretildi.
18 Mayıs: Erzurum-Sivas demiryolu hattının temeli atıldı.
01 Haziran: Bankalar Kanunu kabul edildi.
08 Haziran: İş Kanunu kabul edildi.
09 Haziran: 1705 sayılı Ticarette Tağşişin Meni ve ihracatın Murakabesi Hakkında Kanuna Ek Kanun kabul edildi.
11 Haziran: Deutsche Bank’ın elinde Bulunan Ergani Bakır Madeni İşletmesi’nin Satın Alınmasına İlişkin Kanun kabul edildi.
20 Temmuz: Montreux Antlaşması imzalandı.
03 Kasım: Ankara’da Çubuk Barajı işletmeye açıldı.
06 Kasım: İzmit Birinci Kâğıt ve Karton Fabrikası Açıldı ve İkinci Kâğıt Fabrikası’nın temeli atıldı.
25 Aralık: Edirne-Sirkeci demiryolu hattı hükümetçe satın alındı.
1937
04 Şubat: İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi açıldı.
05 Şubat: “Devletçilik” ilkesi yapılan değişiklik sonucu anayasanın ikinci maddesinde yer aldı.
08 Şubat: Orman Kanunu kabul edildi.
03 Nisan: Karabük Demir ve Çelik Fabrikaları’nın temeli atıldı.
04 Nisan: Konya-Ereğli Bez Fabrikası işletmeye açıldı.
25 Mayıs: Malatya Bez Fabrikası’nın temeli atıldı.
04 Haziran: Türkiye Cumhuriyeti Ziraat Bankası Kanunu kabul edildi.
01 Temmuz: Hükümetçe satın alınan Toprakkale-Payas demiryolu hattı işletmeye açıldı.
01 Temmuz: Hükümetçe satın alınan İslâhiye-Meydaniekbaz demiryolu hattı işletmeye açıldı.
27 Eylül: İstanbul Edirne karayolunun Lüleburgaz’a kadar olan bölümü ulaşıma açıldı.
09 Ekim: Nazilli Basma Fabrikası işletmeye açıldı.
16 Kasım: Diyarbakır Cizre demiryolu hattının temeli atıldı.
27 Aralık: Denizbank Kanunu kabul edildi.
1938
01 Şubat: Gemlik Suni İpek Fabrikası açıldı.
02 Şubat: Bursa Merinos Fabrikası işletmeye açıldı.
17 Mayıs: Divriği Demir Madenleri İşletmesi faaliyete geçti.
17 Haziran: Sermayesinin Tamamı Devlet Tarafından Verilmek Suretiyle Kurulan İktisadi Teşekküllerin Teşkilatıyla İdare ve Murakabeleri Hakkında Kanun kabul edildi.
24 Haziran: Toprak Mahsulleri Ofisi’nin Kurulması Hakkında Kanun kabul edildi.
10 Temmuz: İzmit Klor Fabrikası’nın temeli atıldı.
08 Ekim: Ankara-Erzurum demiryolu hattı Erzincan’a ulaştı.
ZAFER ÖZCİVAN
Ekonomist-Yazar
